بازداشت، شکنجه، ارعاب، و تهدید بخشی از زندگی هر روزه بسیاری از خبرنگارانی است که در ایران کار می کنند. آثار روحی و روانی این مسائل زیاد و عمیق است. بنابر یافته های تحقیقات انجام شده، خبرنگاران ایرانی به دلیل ماهیت کار خود، از میزان بسیار حادی از آسیب ها و ضربات روانی، افسردگی، و اختلال تنش‌زای پس از رویداد رنج می برند.

دکتر «آنتونی فاینشتاین» پروفسور روانپزشکی در دانشگاه تورنتو و یکی از متخصصان برجسته در بیماری اختلال تنش‌زای پس از رویداد در میان خبرنگاران است. فاینشتاین می گوید: «چیزی که واقعاً مایه شگفتی من شد میزان بالای استرسی است که خبرنگاران ایرانی با آن دست و پنجه نرم می کنند».

او مدیر پروژه جدیدی است با عنوان «مطالعه سلامت روانی خبرنگاران ایرانی». این تحقیق که در عرض سه سال انجام گرفته توسط «خبرنگاری جرم نیست» حمایت و راه اندازی شده است؛ و در واقع اولین نمونه یک پژوهش علمی درباره سلامت روحی و عاطفی خبرنگاران ایرانی است.

از میان ۱۱۴ خبرنگار مورد پرسش قرار گرفته در این تحقیق، ۵۸.۸درصد آن ها تجربه بازداشت داشته اند، ۱‍۹.۳درصد شکنجه و ۶۱.۴درصد تهدید و ارعاب شده اند، ۱۰.۵درصد مورد تعرض قرار گرفته اند و ۵۲.۶درصد گزارش داده اند که خانواده هایشان نیز تهدید شده اند.

از این گذشته، ۷۸.۱درصد به خاطر تهدید و تعرض مجبور شده اند تحقیق خود را درباره پرونده ای خاص متوقف کنند.

شایان ذکر است که ۶۱.۴درصد پاسخ دهندگان تحت نظارت و یا شنود حکومتی بوده اند. ۳۴.۲درصد از این خبرنگاران، پرسش نامه ها را از داخل ایران پر کرده اند.

میزان بالای استرس عواقب روانشناختی گوناگونی برای خبرنگاران در پی دارد؛ هم برای آن دسته از خبرنگارانی که در خارج از ایران زندگی می کنند و هم برای آن هایی که در داخل کشور به سر می برند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که در خبرنگاران ایرانی، درجات متوسط تا حادی از علائم اختلال تنش‌زای پس از رویداد - نوعی از اختلال اضطراب که به دلیل رویدادهای استرس زا، وحشت آفرین، و آسیب زا ایجاد می شود - مشاهده می شود. علائم این بیماری شامل یادآوری ناخواسته و آزاردهنده و یا فلاش بک به آن رویداد یا سانحه، اجتناب از یادآوری آن رویداد، و نیز انگیختگی شدید سیستم عصبی خودگردان می شود.

اختلال تنش‌زای پس از رویداد در میان خبرنگاران خارج از کشور

تقریباً دو سوم خبرنگارانی که در این تحقیق شرکت کرده اند بیرون از ایران زندگی می کنند. بنابر یافته های این پژوهش، آن ها در قیاس با خبرنگارانی که در داخل کشور هستند، از میزان بالایی از یکی از انواع علائم اختلال تنش‌زای پس از رویداد رنج می برند. دکتر فاینشتاین می گوید: «میزان اجتناب (از یادآوری سانحه استرس زا) در آن دسته از خبرنگاران ایرانی که کشور را ترک کرده اند به مراتب بالاتر از خبرنگارانی است که در ایران کار می کنند. این نکته از نظر آماری واقعاً شگفت انگیز است. خبرنگارانی که در خارج از کشور زندگی می کنند سعی می کنند جلوی افکار خود را درباره آسیب هایی که در ایران به آن ها وارد شده بگیرند. یک دلیلش می تواند این باشد که آن ها از همان میزان حمایتی که در ایران از آن بهره مند بودند دیگر برخوردار نیستند؛ آن شبکه هایی را که در ایران داشتند دیگر ندارند».

نتایج این تحقیق همچنین حاکی از آن است که در خبرنگارانی که توسط حکومت ایران بازداشت شده اند  علائم اختلال تنش‌زای پس از رویداد به مراتب بالاتر از خبرنگارانی است که این تجربه را نداشته اند.

ترکیب اختلال تنش‌زای پس از رویداد و افسردگی

فارغ از علائم اختلال تنش‌زای پس از رویداد، بیش از ۵۰ درصد خبرنگاران ایرانی علائم افسردگی را از خود بروز می دهند. ۱۷.۵درصد از کسانی که در تحقیق شرکت کرده اند از نشانه های خفیف، ۲۱.۹ درصد نسبتاً حاد و ۱۴.۹درصد از نشانه های بسیار حاد افسردگی رنج می برند.

به گفته دکتر فاینشتاین، «ما متوجه ارتباطی قوی بین خبرنگاری شدیم که کارش را بر روی یک موضوع یا پرونده متوقف می کند و افسردگی آن خبرنگار. خبرنگارانی که مجبور می شوند به دلیل تهدید، تعرض و ارعاب تحقیق خود را درباره فلان موضوع یا بهمان پرونده متوقف کنند در قیاس با خبرنگارانی که هرگز چنین تجربه ای نداشته اند به افسردگی بسیار شدیدتری مبتلا هستند».

به اعتقاد دکتر فاینشتاین، چالش اصلی ای که این داده ها پیش رو می گذارد این است که چه گونه می توان به مؤثرترین شکلِ ممکن به خبرنگارانی که از استرس و مشکلات روانی رنج می برند کمک کرد، و چه گونه می توان به آن ها نشان داد که در این گونه مسائل، نباید خجالت بکشند. به گفته او، «اگر مشکلات روانیِ خبرنگاری حاد باشد، اولین کمک به او این است که او را تحت درمان قرار دهید. باید از رؤسا و مدیران محل کار هم کمک خواست. این بی نهایت مهم است، چون اگر رؤسا و مدیران متوجه مشکل بشوند، فرهنگ و رویه اتاق خبر را عوض خواهند کرد، و می توانند خبرنگاران را تشویق کنند و یا به آن ها اجازه دهند که کمک بگیرند».

گفتنی است که یافته های این تحقیق به نتایج تحقیق در مورد خبرنگاران مکزیک و خبرنگاران غربی که در مناطق جنگی کار کرده بودند، مشابه بوده است.

این تحقیق بر اساس اطلاعات به دست آمده از ۱۱۴ خبرنگار ایرانی با متوسط سنی ۳۷.۷ سال انجام شده است که ۵۷ درصد آن ها زن، ۵۶درصد متأهل و  ۷۱درصد خبرنگار مطبوعاتی بوده و به طور متوسط ۱۴.۸ سال تجربه کار حرفه ای داشته اند.

داده های روان‎شناختی

علایم ضربه ها و آسیب های روانی از طریق دو پرسش‎نامه «Impact of Event Scale-Revised» و «Beck Depression Inventory-Revised» بررسی و مورد ارزیابی قرار گرفته اند.

پرسش‎نامه اول، «بررسی علایم اختلال استرسی پس از ضایعه روانی» یا همان اختلال تنش‌زای پس از رویداد است که علایمِ موجود را در سه بخش مختلف ثبت می کند؛ بخش اول به علایم آزاردهنده از قبیل مشکلاتی مثل کابوس، یادآوری ناخواسته سانحه یا رویدادی که باعث ضایعه روانی شده و نیز فلاش بک هایی به آن سانحه می پردازد.

خبرنگاران ایرانی وجود این نوع علایم را از سطحی متوسط تا حاد تصدیق کرده اند.

بخش دوم به علایم اجتنابی می پردازد؛ به این معنا که فرد آسیب دیده میل دارد به ضایعه روانی خود فکر نکند، آن را از ذهن خود بیرون سازد و از یادآوری آن پرهیز کند. این نوع از علایم شامل مشکلاتی از قبیل کرختی عاطفی هم می شوند.

در این بخش، خبرنگاران ایرانی درجات خفیف تا متوسطی از وجود این علایم را گزارش داده اند.

بخش سوم و آخر به انگیختگیِ شدیدِ سیستم عصبی خودگردان یا «اتونوم» مربوط می شود که شامل علایمی مثل گوش به زنگ بودنِ شدید، مشکلات تمرکزی، بی خوابی و تحریک پذیری و تندخویی است.

در این بخش، نتایج به دست آمده حاکی از این بود که خبرنگاران در سطحی متوسط با این قسم از مشکلات روبه رو هستند.

علایم افسردگی از طریق پرسش نامه «Beck Depression Inventory-Revised» ثبت شده است. بنابر این تحقیق، ۴۳درصد از خبرنگاران مورد پرسش، نشانه های حداقلی افسردگی دارند، ۱۷.۵درصد نشانه های خفیف، ۲۱.۹درصد نسبتاً حاد و ۱۴.۹درصد از نشانه های بسیار حاد افسردگی رنج می برند.

گفتنی است که خبرنگاران ایرانی در حد افراطی الکل مصرف نمی کنند. متوسط مصرف الکل در میان خبرنگاران ایرانی دو تا سه واحد در هفته است که این رقم با اختلاف، پایین تر از سقف مصرف الکل در کشور قرار دارد؛ یعنی ۱۴ واحد برای مردان و ۹ واحد برای زنان در هفته.

میزان سوء مصرف مواد مخدر نیز به طور کلی در میان این خبرنگاران پایین گزارش شده است. با این حال، ۲۹.۸درصد تصدیق کرده اند که از خانواده «باربیتورات‌ها» (احتملاً برای خواب) استفاده می کنند. این رقم با استانداردهای غربی، رقم بسیار بالایی محسوب می شود.

در سال های دهه ۱۹۶۰، با آمدن «والیوم» به بازار، مردم و پزشکان علاقه و توجه خود را به باربیتورات‌ها از دست دادند. از سوی دیگر، نرخ مصرف «کانابیس» ۲.۵درصد، «آمفتامین» ۳.۵درصد، «کوکایین» ۱.۸درصد، «ال اس دی» ۱.۸درصد و «هرویین» ۲.۶درصد گزارش شده است.

در مورد داروهایی که برای روان درمانی استفاده می شود، ۱۷.۵درصد گفته اند این داروها را برای اضطراب، ۱۳.۲درصد برای افسردگی و ۱۴درصد برای خواب مصرف می کنند.

هم‎چنین از خبرنگاران خواسته شده تا میزان آسیب های استرسی و عاطفی کار خود را در نموداری میان صفر تا ۱۰ ارزیابی کنند. عدد صفر به معنی استرس یا آسیب حداقلی است و عدد ۱۰ به معنی استرس یا آسیب حداکثری. متوسط عددی که به دست آمد، نزدیک به ۸ بود که نشان می دهد خبرنگاران ایرانی با میزان بسیار بالایی از استرس روبه رو هستند و خود را افرادی می یابند که به دلیل کار خبرنگاری، از آسیب ها و ضربه هایی روانی رنج می برند.

ارتباط میان بازداشت و مشکلات روانی

از میان ۶۷ خبرنگار ایرانی، کسانی که تجربه بازداشت داشته اند، با افرادی که چنین تجربه ای نداشته اند، مورد مقایسه قرار گرفته اند. در گروه اول، علایم اختلال تنش‌زای پس از رویداد، به ویژه علایم آزاردهنده و علایم انگیختگی دستگاه عصبی به شدت بیش تر بود. میزان افسردگی نیز در این گروه بالاتر دیده شد؛ هرچند البته از نظر آماری، «معنادار» نبود [یعنی هنوز به مرحله ای نرسیده بود که از نظر آماری معتبر باشد].

نتایج

تحلیل اولیه داده ها حاکی از این است که خبرنگاران ایرانی، هم در خارج و هم در داخل کشور، دارای علایم خفیف تا شدید اختلال تنش‌زای پس از رویداد هستند. بخش قابل ملاحظه ای از خبرنگاران، یعنی بیش از ۵۰درصد آن ها نشانه های خفیف، متوسط و شدید افسردگی دارند. در این میان، نرخ مصرف دارو برای مشکلات روانی در میان خبرنگارانی که توسط حکومت ایران بازداشت شده اند، بالاتر گزارش شده است.

جدا از داده های مستقیم یا خام روان‎شناختی، تعداد خبرنگاران ایرانی که بازداشت و شکنجه شده اند، تحت نظارت و شنود حکومت بوده اند و خانواده هایشان تهدید شده اند، شگفتی آور است. این ها متغیرهایی هستند که می تواند وجود اختلال تنش‌زای پس از رویداد و علایم افسردگی و بیماری های مشابه را توضیح دهند.

به دلیل اختلافات و نوسانات فرهنگی، مقایسه داده ها میان خبرنگاران ایرانی و خبرنگاران جوامع دیگر می تواند پر مخاطره باشد. با این حال، ارتباط قوی که میان وجود علایم روانی از یک سو و ارعاب و خشونت فیزیکی از سوی دیگر در میان خبرنگاران ایرانی دیده می شود، در مورد خبرنگاران مکزیک هم که تحت فشار و استرس هستند، صادق است؛ هم‌چنان که با یافته های این تحقیق در مورد خبرنگاران غربی که در مناطق جنگی کار می کردند نیز وفق دارد.

چالش اصلی که این داده ها پیش رو می گذارند این است که چه گونه می توان به مؤثرترین شکلِ ممکن به خبرنگارانی که از استرس ها و مشکلات روانی رنج می برند، کمک کرد. اولین گام، ایجاد و افزایش آگاهی در مورد خودِ مسأله است. این گام اکنون برداشته شده است. مرحله دوم، تحلیل دقیق تر و کامل ترِ این داده ها و نیز یافتن متغیرهای دیگری است که در ایجاد مشکلات روانی در سطحی بالا نقش بازی می کنند. در مرحله آخر و از همه مهم تر، باید به خبرنگاران کمک کرد تا به کمک ها و مشاوره های روان شناختیِ لازم دست پیدا کنند.

بیشتر بخوانید: 

آنتوتی فاینشتاین: ۶۰ درصد خبرنگاران ایرانی با تهدید روبرو بوده اند

آنتونی فاینشتاین: باید خبرنگاران را ترغیب به گرفتن کمک کرد